Depresja u dzieci i młodzieży

tekst: Anastazja Grebień, lekarz, w trakcie specjalizacji z psychiatrii

Depresja u dzieci i młodzieży to stan charakteryzujący się długotrwale obniżonym nastrojem oraz licznymi objawami psychicznymi i fizycznymi. Depresja, jako choroba, należy do zaburzeń nastroju. Może mieć przewlekły przebieg z utrzymującym się nasileniem objawów lub występować w formie nawracających epizodów o różnym nasileniu – od łagodnego przez umiarkowany po ciężki – oddzielonych okresami dobrego samopoczucia. Symptomy depresji często pojawiają się z innymi zaburzeniami psychicznymi, jak zaburzenia lękowe (wówczas diagnozuje się zaburzenia depresyjno-lękowe) lub mogą być reakcją na trudne, traumatyczne wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne z reakcją depresyjną).

Jak często występują zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży?

Depresję u dzieci i młodzieży diagnozuje się u około 2% dzieci, dotykając zarówno dziewczynki, jak i chłopców, oraz u nawet 8% nastolatków, przy czym częściej chorują dziewczęta. Szacuje się, że zaburzenia depresyjne w szerokim znaczeniu mogą występować u 20% młodzieży, a niektóre źródła sugerują, że objawy depresyjne mogą występować u blisko jednego na trzech nastolatków.

Jakie są objawy depresji u dzieci i młodzieży ?

Objawy depresji u dzieci i młodzieży często przypominają te występujące u dorosłych, ale mają swoje charakterystyczne cechy dla młodszych grup wiekowych. Manifestacja objawów zależy od etapu rozwoju dziecka. Im młodsze dziecko, tym trudniej jest mu określić i opisać swój stan emocjonalny. Małe dzieci często zgłaszają niespecyficzne objawy, sygnalizując, że źle się czują, bez precyzowania, czy chodzi o dolegliwości fizyczne, czy psychiczne. W tej grupie wiekowej szczególnie ważna jest obserwacja zachowań i funkcjonowania dziecka.

Objawy depresji u dzieci i młodzieży obejmują:

• Smutek, przygnębienie, płaczliwość – u dzieci i nastolatków często dominuje drażliwość, łatwo wpadają w złość lub rozpacz, mogą okazywać wrogość wobec otoczenia.
• Zobojętnienie, apatia – zmniejszenie lub utrata zdolności do przeżywania radości, dziecko przestaje cieszyć się z rzeczy, które wcześniej sprawiały mu przyjemność.
• Poczucie znudzenia, zniechęcenia – ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były ważne lub przyjemne, niechęć do codziennych obowiązków.
• Wycofanie się z życia towarzyskiego – ograniczenie kontaktu z rówieśnikami.
• Nadmierna reakcja na uwagi, krytykę – dziecko reaguje rozpaczą lub złością nawet na delikatne uwagi.
• Depresyjne myślenie – niska samoocena, pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości, przyszłości.
• Poczucie bezużyteczności, obwinianie się – nadmierne obwinianie się za wydarzenia, na które dziecko nie ma wpływu.
• Objawy psychotyczne – w ciężkich przypadkach mogą wystąpić omamy lub urojenia zgodne z depresyjnym nastrojem, choć są one rzadkie u dzieci.
• Uczucie niepokoju, napięcia wewnętrznego – często towarzyszy im lęk o stałym nasileniu.
• Impulsywne działania – picie alkoholu, stosowanie narkotyków w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku.
• Działania autoagresywne – samookaleczenia, zadawanie sobie bólu, zażywanie leków w nadmiarze.
• Myśli rezygnacyjne i samobójcze – myśli o bezsensie życia, fantazje na temat śmierci, planowanie lub próby samobójcze.
• Zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem – skutkują problemami z nauką.
• Pobudzenie psychoruchowe – wynikające z lęku i napięcia.
• Nadmierne podejmowanie niektórych aktywności – np. gra na komputerze, oglądanie TV.
• Zmiany apetytu i masy ciała.
• Problemy ze snem – trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, nadmierna senność.

Atypowe objawy depresji u dzieci i młodzieży:

• Dolegliwości somatyczne – np. bóle brzucha, nudności, bóle głowy, często prowadzące do licznych badań medycznych bez znalezienia przyczyn.
• Bunt wobec rodziców i szkoły – nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne, częściej u nastolatków.

Kiedy należy szukać pomocy specjalisty?

Smutek, lęk i rozdrażnienie są naturalnymi emocjami pojawiającymi się w trudnych sytuacjach, które zwykle mijają po ustąpieniu niekorzystnych okoliczności. Dlatego depresji nie diagnozuje się u dziecka, które przez kilka dni ma gorszy humor z powodu sprzeczki z rówieśnikami czy złej oceny w szkole.

Jednak, gdy objawy depresyjne utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w domu, szkole i wśród rówieśników oraz trwają dłużej niż 2 tygodnie, należy szukać fachowej pomocy – najlepiej u lekarza psychiatry dzieci i młodzieży, psychologa lub pediatry, który może skierować dziecko na konsultację psychiatryczną.

Warto rozmawiać z dzieckiem o jego samopoczuciu, gdyż często samo sygnalizuje, że nie radzi sobie ze swoimi emocjami.

Bezpośrednie i natychmiastowe poszukiwanie pomocy psychiatry jest konieczne, gdy istnieje zagrożenie samobójstwem. U dzieci i młodzieży próby samobójcze często mają demonstracyjny charakter, ale nigdy nie można ich bagatelizować.

Sygnały, które powinny zaalarmować:

• Wyrażanie zainteresowania śmiercią,
• Mówienie o chęci odebrania sobie życia lub sugerowanie tego (np. „chciałbym nie żyć”, „innym byłoby lepiej beze mnie”),
• Przygnębienie i beznadzieja,
• Wycofanie się z życia rówieśniczego,
• Nagła zmiana zachowania,
• Porządkowanie spraw, rozdawanie rzeczy, żegnanie się,
• Zaniedbywanie wyglądu,
• Problemy ze snem i jedzeniem,
• Gromadzenie środków mogących posłużyć do odebrania sobie życia (tabletki, żyletki, sznur).

Czynniki zwiększające ryzyko próby samobójczej:

• Wcześniejsze próby samobójcze,
• Skłonność do impulsywnych zachowań,
• Używanie substancji psychoaktywnych,
• Samobójstwa w rodzinie,
• Trudna sytuacja rodzinna lub materialna,
• Łatwy dostęp do środków mogących posłużyć do odebrania sobie życia (broń, leki),
• Trudne doświadczenia, takie jak odrzucenie przez rówieśników, utrata bliskiej osoby czy niepowodzenia w szkole.

Jakie są przyczyny depresji u dzieci i młodzieży ?

Nie ma jednej konkretnej przyczyny depresji. Uważa się, że choroba ta wynika z kombinacji czynników:

• Biologiczne: Genetyka (częstsze występowanie depresji w rodzinach z historią choroby), nieprawidłowe działanie neuroprzekaźników w mózgu, zaburzenia hormonalne.
• Psychogenne: Indywidualne cechy psychiczne (np. niska samoocena, skłonność do samokrytyki), depresyjne schematy myślenia, brak umiejętności radzenia sobie ze stresem, słabe umiejętności społeczne.
• Środowiskowe: Trudna sytuacja rodzinna (rozwód, utrata rodzica, problemy materialne, alkoholizm, przemoc), nadużycie seksualne, problemy szkolne, przemoc lub odrzucenie przez rówieśników.

Objawy depresji często pojawiają się po wpływie czynnika środowiskowego, np. konfliktu rodzinnego czy problemu w szkole.

Okres dojrzewania jest szczególnie trudny, ponieważ nastolatki muszą radzić sobie z wieloma zmianami w ciele i psychice.

Do wyzwań rozwojowych należą:

• Odpowiedź na pytanie „kim jestem” i akceptacja siebie.
• Konfrontacja wyobrażeń o sobie z rzeczywistością.
• Akceptacja zmian w wyglądzie.
• Ustalanie celów życiowych i wartości.
• Emocjonalna separacja od rodziców.
• Przyjmowanie nowych ról społecznych i odnalezienie się w grupie rówieśniczej.
• Określenie tożsamości i orientacji seksualnej.

Zadania te, w połączeniu ze zmianami hormonalnymi, mogą prowadzić do depresji młodzieńczej, która obejmuje obniżony nastrój, lęk, niską samoocenę, koncentrację na wyglądzie, a czasem trudne zachowania (łamanie norm społecznych, autoagresja).

Depresja młodzieńcza jest często używanym terminem, mimo że nie jest to formalna jednostka chorobowa. Określa zaburzenia emocjonalne i zachowania u nastolatków.

Zaburzenia towarzyszące depresji mogą obejmować:

• Zaburzenia lękowe (nawet do 75% dzieci z depresją).
• Zaburzenia zachowania.
• Dystymię (przewlekła, łagodna depresja).
• Stosowanie substancji psychoaktywnych.
• ADHD.
• Zaburzenia odżywiania.

Depresja może również wystąpić w kontekście choroby somatycznej lub jako reakcja na trudną sytuację życiową.

Rozpoznanie depresji obejmuje wywiad z dzieckiem i jego opiekunami oraz badanie psychiatryczne. Lekarz ocenia nasilenie objawów i może zastosować kwestionariusze i skale oceny. Psychologiczne badanie również jest bardzo pomocne, podobnie jak współpraca z pediatrą.

Metody leczenia depresji u dzieci i młodzieży:

• Niefarmakologiczne: Psychoedukacja, psychoterapia (indywidualna, grupowa, rodzinna).
• Farmakoterapia: Rozważana w przypadku ciężkich objawów lub gdy inne metody nie przynoszą efektów. Włącza się ją również w przypadku depresji z objawami psychotycznymi lub w przebiegu ChAD.

Leczenie zazwyczaj odbywa się w poradni zdrowia psychicznego, ale w ciężkich przypadkach może być konieczna hospitalizacja.

Decyzje dotyczące leczenia dzieci i młodzieży podejmują opiekunowie prawni. Po ukończeniu 16. roku życia zgodę na leczenie musi wyrazić także sam nastolatek, chyba że istnieje zagrożenie jego zdrowia lub życia, wtedy decyzje podejmuje sąd rodzinny.